مطالب قابل توجهی راجع بدان بنظر میرسد که مجموع آنها میتواند قسمتی از وقایع تاریخی این شهر باستانی را بازگو نماید و اردبیلیان را از سرگذشت پدران خود و زادگاه آنان آگاه سازد

نگارنده سالها در این اندیشه بودم که با جمع آوری آنها تاریخ مدونی برای این شهر ترتیب دهم و با تألیف مطالب پراکنده موجبات دسترسی علاقمندان را بوقایع مزبور فراهم سازم ولی طبیعت و اقتضای مشاغلم مرا از نیل بدین آرزو بازمیداشت خوشوقتم که از چندی پیش این مقتضیات تغییر یافت و فرصتی بدست آمد که با مراجعه بکتب و مآخذ موجود، تا آنجا که میسر بود، مطالب مورد نظر گردآوری شده بصورت کتاب حاضر آمادۀ تقدیم به پیشگاه ارباب فضل ودانش گردید

تألیف کتاب، بخصوص در باب مسائل تاریخی، با کمبود مدارک و سختی شرایط، کار بس مشکلی است بااینحال بدرگاه خدای بزرگ سپاسگزارم که بیاری او این مجموعه فراهم آمد و دربارۀ تاریخ گذشتۀ اردبیل، کتابی در اختیار علاقمندان قرار گرفت

امید است که این مختصر، که بی گفتگو عاری از نقص و عیب نیست، در محضر دانش پژوهان، حسن قبول یابد و در راه آشنائی باتاریخ آن گوشه از میهن عزیز ما منشأ استفاده ای قرار گیرد

تهران - مردادماه 1350 خورشیدی
بابا صفری

مقدمۀ جلد اول
بسم الله الرحمن و الرحیم

بشر بموازات تأمین حوایج زندگی مادی، همواره علاقمند بوده و هست که از احوال پیشینیان اطلاعی بدست آورد و به چگونگی سرگذشت آنان، تا آنجا که میسر است، علم یابد برای ارضاء این تمایل عالی انسانی بوده است که ثبت و ضبط وقایع گذشته معمول گردیده و از مجموع آنها تاریخ بوجود آمده است

ایران میهن عزیز ما کشور بس کهنسالی است و طبعأ وقایع و حوادث بسیار مهم و قابل توجهی دارد و چه بسا که هر قسمتی از خاک آن شاهد اتفاقات و پیشامدهای تاریخی میباشد. ولی چون همۀ آنها گردآوری نشده، ویا حوادث طبیعی و تحولات تاریخی نوشته های پیشینیان را از بین برده است برای نسل معاصر و آیندگان، باهمۀ علاقه ایکه در این راه است، تحصیل اطلاعات کامل از سرگذشت اجداد خود مشکل وبلکه محال گردیده است

اردبیل شهری که مطالب این کتاب مربوط به وقایع گذشتۀ آنست، امروزه در گوشۀ دور افتادۀ میهن عزیز ما واقع است حال آنکه، در طول تاریخ بسیار طولانی خود ،غالبأ در مرکز دایرۀ سیاست و اقتصاد روز کشور قرار داشته و دفعات متعدد، حتی مسیر تاریخ کشور را عوض کرده است

در سفرنامه های جهانگردان و کتابهای تاریخ، نکات و نوشته های پراکندۀ بسیاری در مورد گذشته های این شهر بچشم میخورد و در گفتگو با سالخوردگان معدود عصر ما و یادداشتهائی که از روشنفکران قرن حاضر این شهر باقی مانده،

تردید نیست که این نقائص، تا آنجا که بواقعیت امور و حقایق تاریخ اثر نگذارد، مورد اغماض خوانندگان دانشمند قرار خواهد گرفت ولی چنانچه عیبی متوجه اصل مطالب کند صاحبنظران با نقد و اعلام آن بتصحیح تاریخ این گوشه از میهن ما مبادرت خواهند فرمود و مؤلف نیز آنها را بدیدۀ منت خواهد پذیرفت

ما در جلد سوم نیز بخشی از کتاب را بنظریات و نقدهای ارباب فضل و اطلاع اختصاص داده ایم و امیدواریم، بنحوی که در این جلد، در کمال صفا و امانت، نظریات رسیده را عنوان کرده ایم در آن بخش نیز مقالات و نوشته های آنانرا، اگر برسد، درج نمائیم و در رفع اشتباهات و ایرادات کتابی که بدون درنظر داشتن سود و انگیزۀ شخصی، سالها برای گردآوری آن زحمت کشیده ایم، از یاری و مساعدت آنها برخوردار گردیم

از خدای بزرگ مسئلت داریم توفیق تألیف و نشر جلد سوم کتاب را نیز بر ما ارزانی دارد و ما را در راهی که برای روشن کردن بیغرضانۀ تاریخ این دیار پیش گرفته ایم از هر لغزش و انحراف یا متابعت از خواهشهای نفس و بازتابهای نامطلوب آن مصون و محفوظ فرماید

بمنه تعالی و کرمه
تهران - مرداد 1353 خورشیدی
بابا صفری

مقدمۀ جلد دوم
بسم الله الرحمن و الرحیم

خدای بزرگ را سپاس میگزارم که بار دیگر توفیق آن عنایت فرمود تا بخش دیگری از اوضاع اردبیل را در گذرگاه تاریخ، گرد آورده بصورت مجموعۀ حاضر، بعنوان جلد دوم "اردبیل در گذرگاه تاریخ" بحضور ارباب فضل و دانش تقدیم دارم

جمع آوری مطالب این جلد نیز تلاش و تکاپوی بیشتری لازم داشت و مستلزم تحقیق و مراجعه بمآخذ و پرس و جوها از ارباب اطلاع و بالاخره استنتاجات معقول و مستدل از آنها بود و این کاری است که ما درحد توانائی خود انجام دادیم و باز قطره ای از دریای ژرف تاریخ بس طولانی این خطۀ باستانی و کیفیات زندگی اجتماعی ساکنان آنرا بصورت کتاب حاضر در آوردیم در این جلد سعی کردیم که از لحاظ جامعه شناسی نیز مطالبی را مورد توجه قرار دهیم و بجای آنکه تاریخ رامنحصر به ذکر وقایعی، مثل جنگها و گرفتاریها و دسته بندیها و کدورتها، کنیم آنرا آئینۀ تمام نمای گذشته گردانیم و با ورود به سنن و رسوم یا مذهب و زبان مردم، گذشته ها را، با تمام بعد و فضا، در آن منعکس سازیم

ما در این جلد نیز، مانند جلد اول، اذعان به نقائص داریم و آنچه را که گردآورده ایم، با مقایسه با آنچه در طول تاریخ بر این شهر و مردم آن گذشته است، فهرستی بیش نمیدانیم ولی چنانکه درجلد اول گفتیم چه توانستیم کرد بیش از این به منابع و مأخذ دیگری دسترسی نیافتیم و انصراف از چاپ و نشر مطالب این کتاب را نیز بعذر نقص احتمالی گناه نابخشودنی دانستیم و چنین پنداشتیم که اگر ما نیز اینکار را نکنیم چه بسا که قسمت اعظم این وقایع از یادها برود و تاریکیهای تاریخ شهر ما بیشتر گردد

جا دارد که در این مقدمه به موضوع گرانی این جلد از کتاب نیز اشاره کنیم و تأسف خود را از این حیث بیان داریم
مطالب این کتاب، در آستانۀ انقلاب تاریخی هزار و سیصد و پنجاه و هفت در ایران، آمادۀ چاپ بود در آن زمان هزینۀ چاپ نسبت به گذشته ها زیاد بنظر میرسید. ما با این اندیشه که "ازبین بردن گرانیها از اهداف مهم انقلاب است" چنین پنداشتیم که بعد از بثمر رسیدن آن و استقرار حکومت جمهوری اسلامی هدفهای مذکورتحقق میابد و کتاب حاضر، با هزینۀ کمتر چاپ و با بهای مناسب برای فروش عرضه میشود، غافل از اینکه حملۀ ابلهانۀ دولتمردان نابخرد عراق بخاک ایران، و پیش آمدن جنگی که برای هردو ملت مسلمان همسایه ناخواسته ولی برای جنگ افروزان منطقه و عوامل جاه طلب آنها کمال مطلوب بود، کشور ما را با مشکلات اقتصادی سنگینی مواجه میسازد و تحریم اقتصادی ایران، از طرف زمامداران بداندیش کشورهای صنعتی جهان نیز قیمتها را چند چندان بیشتر میگرداند
چهار سال بامید رفع این مشکلات صبر کردیم و چون دست یافتن به "ارزانی" را در شرایط موجود تقریبأ محال دیدیم با نگرانی از اینکه مبادا عمر بپایان برسد و یادداشتهای جمع آوری شده، که حاصل سالها زحمات مؤلف و در عین حال مجموعه ای از تاریخ یک منطقۀ باستانی است، از بین برود تن به این گرانی دادیم و فی المثل دستمزد حروف چینی و چاپ یک "فورم" هشت صفحه ای را، که در در جلد اول فقط نهصد ریال بود، با هزاران خواهش و تمنی به یازده هزار ریال طی کردیم و قیمت کاغذ، اجرت صحافی، بهای جلد و روکش آنر نیز در مقیاسهای زیاد پذیرفتیم و وقتی سی در صد کارمزدی را که کتابفروشها برای فروش میگیرند با بهای تعدادی از کتاب، که بهرحال باید بطور رایگان بمراکزی مثل دانشگاهها، کتابخانه های عمومی و غیره اهدا شود، به جمع وتفریق افزودیم قیمت روی جلد را همان رقم تمام شده قرار دادیم و جز این چه توانستیم کردن!؟

ذکر این نکته را، بر سبیل سپاسگزاری، لازم میدانیم که جمعی از دوستان و همشهریان تحصیلکرده، در تهران و اردبیل، بیش از خود ما بچاپ و نشر این کتاب علاقه داشتند و گاهی در این باب بیصبری نشان میدادند تا آنجا که برخی از آنان، با اطلاع از سنگینی هزینه ها، پیشنهادهای همیاری مالی نموده حتی چکهای سفید امضا شده ای در جهت تأمین قسمتی از هزینۀ کتاب برای ما فرستادند که با اظهار امتنان بآنان پس دادیم و بدین سبب، در اینجا نیز از آنان تشکر مینمائیم

از خدا میخواهیم که محتویات این کتاب را نیز در مورد تاریخ اردبیل باستانی مفید گرداند و عنایت خود را برای تألیف و نشر جلد چهارم، که مکمل مطالب سه جلد گذشته خواهد بود شامل حال ما فرماید

بمنه تعالی و کرمه
تهران - تیرماه 1362 خورشیدی

مقدمۀ جلد سوم
بسم الله الرحمن و الرحیم

گردآوری مطالب و چاپ و نشر مجموعۀ حاضر، که مجلد سوم از کتاب -اردبیل در گذرگاه تاریخ- است توفیق مجددی است که خداوند متعال بر ما عنایت فرموده و قسمت دیگری از آرزوی ما را در این زمینه تحقق بخشیده است

ما نخستین روزی که به نوشتن تاریخ زادگاه خود آغاز کردیم باور نداشتیم که بتوانیم رویدادهای این خطۀ تاریخی را در حد یک کتاب گردآوریم، یا تنها ئیک رشته از سرگذشت پیشینیان خود را برشتۀ نگارش درآوریم. امروز که بیاری خدا بچاپ سومین جلد آن دست یافته ایم، بدرگاه او سپاس میگزاریم و از این حیث که توانسته ایم تاریخچه ای از چگونگی رشته های گوناگون زندگی مردم این سامان در حدود مقدورات فراهم آوریم خود را کامیاب میدانیم

جمع آوری مطالب این جلد از کتاب وقت بیشتری از ما گرفت و بیش از دو جلد گذشته ما را بدقت و کوشش واداشت. دقت ازجهت حفظ امانت تاریخ و کوشش ازلحاظ جمع آوری بیشترین مطالب ممکن و در هرحال با وجود مشکلات زیاد خوشوقتیم که تا آنجا که توانستیم هر دو منظور را بجا آوریم و سختیها را تحمل کردیم
قسمت اعظم سختیها را معاصر بودن خود ما با بخش بالنسبه زیادی از وقایع بوجود می آورد. زیرا در دو مجلد پیشین کار عمدۀ ما نقد و بررسی اسناد باقیمانده از دیگران و تنظیم مطالب بر مبنای آنها بود. ولی بیشترین آنچه که در این کتاب آمده وقایعی است که در زمان حیات خود ما رخ داده و اینک مائیم که بعنوان دست اول آنها را مینویسیم و بصورت سندی برای دیگران میگذاریم و جای دریغ و افسوس خواهد بود اگر در آنها از جهت واقعیتها کم و زیادی رخ دهد یا خدای ناکرده خواست و تمایلات ما دگرگونیهائی در نقل و بیان آنها بوجود آورد

ما در مجلدات پیشین گفته ایم که تاریخ را تنها سرگذشت شاهان و جهانگشایان، جنگها و صلحها، شکستها و پیروزیها نمیدانیم و بیش از هرچیز چگونگی زندگی مادی و معنوی گذشتگان را تاریخ آنان میپنداریم و با این اندیشه است که حتی سرگرمیها و تفریحات و مثلأ لوپرت داش بازی کردن آنها را نیز در قلمرو آن بحساب می آوریم. چیزی که ممکن است برخی از خوانندگان کم مایه ارزش آنها را درنیابند و یا هرآینه آنها را جزو سرگذشت گذشتگان بشمار نیاورند
با این اعتبار است که در این مجلد، علاوه بر رویدادهای اجتماعی، از تعلیم و تربیت، فرهنگ و هنر، تفریحات سالم، علما و دانشمندان اردبیل هم سخن بمیان آورده و در زمینۀ کشاورزی، دامداری، صنعت، بازرگانی، راهها و نیز تاریخچۀ طب و بهداشت در این سامان مطالبی عنوان نموده ایم و امیدواریم که با همۀ نقص احتمالی درمحضر دانش پژوهان مورد قبول یابد

فرعون در مصر قیام کرد، انقلاب بود. یا هنگامیکه مردم پاریس در سال 1789 میلادی علیه ظلم و بیدادگری خاندان بوربن بپاخاسته شاه و ملکه را تسلیم گیوتین ساختند انقلاب کردند
انقلاب از آنجهت که علیه نظام و آداب معمول در یک جامعه صورت میگیرد و برای ازبین بردن، یا دستکم اصلاح آنها تلاش مینمایند، همواره با مقاومتها و مخالفتها همراه است. صاحبان قدرت و یا توده هائی که به آداب موجود وفا دارند، بدفاع از آنچه با آن انس گرفته اند، برمیخیزند و پیروان اندیشه های جدید، برای بکرسی نشاندن آورده های خود، ایستادگی و پافشاری مینمایند. صف آرائیها شروع میشود. تبلیغات آغاز میگردد. مبارزه های زبانی و تکفیرها و مشاجرات، در نهان و آشکار، علیه یکدیگر صورت میگیرد و چه بسا که دستها بطرف سلاحها میرود و پس از جنگها و پیکارها یکی از دو طرف پیروز میگردد
آنجه تاریخ نشان میدهد گویا در این قیامها و گیرودارها غالبأ صاحبان قدرت روز فاتح میشوند و بدینجهت است که تعداد انقلابهای بثمر رسیده در جهان انگشت شمار میباشد و در کتب تاریخ عصر ما غیر از موفقیتهای انبیا فقط از چند انقلاب مشهور سخن بمیدان می آید که در صدر آنها انقلاب کبیر فرانسه و سپس انقلاب مارکسیستی روسیه قرار دارد و در کشور ما انقلاب مشروطیت در عداد آنها بحساب می آید و طبعأ انقلاب سال 1357 نیز در نوع خود از دگرگونیای قابل توجه در ایران میباشد

مقدمۀ گفتار شانزدهم
بسم الله الرحمن و الرحیم
مجلدات سه گانۀ پیشین "اردبیل در گذرگاه تاریخ" حاوی تاریخ اردبیل از دورانهای گذشته تا قبل از انقلاب سال 1357 ایران است. با لزوم رعایت ترتیب تاریخی اینک نوبت به بیان رویدادهای این ولایت در دوران انقلاب رسیده و ما آن وقایع را بطور اختصار در این مجلد می آوریم. اما از آنجا که اردبیل بخشی از ایران و حوادث آن متأثر از رویدادهای عمومی کشور است لازم میدانیم قبل از ورود بدان وقایع، از خود انقلاب ایران و علل و انگیزه های آن نکاتی را بطور فشرده مورد اشاره قرار دهیم

انقلاب از کلمۀ قلب است که بمعنی دگرگونی میباشد ولی در اصطلاح معمول، مفهوم خاصی دارد و به دگرگونیهائی اطلاق میشود که از حیث سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و.... در یک جامعه صورت میگیرد
دگرگونی در شئون مذکور ممکن است تدریجی و ملایم یا سریع و خشن باشد. دگرگونیهای تدریجی را تحولات و تطورات میگویند و در زبانهای اروپائی با کلمۀ "اوولوسیون" از آنها یاد میکنند ولی دگرگونیهای سریع همان انقلاب است که در آن زبانها آنرا "روولوسیون" مینامند
انقلاب در مفهومی که ذکر شد خاص ایران و آنهم در سال 1357 خورشیدی نیست بلکه در دنیا سابقۀ ممتدی دارد و در جوامع مختلف بشری با اشکال گوناگون اتفاق افتاده است. وقتی قوم بنی اسرائیل برهبری موسی بن عمران (ع) علیه